Bir İnsan Neden Başkasını Aşağılar?
Hepimizin hayatında en az bir kez karşılaştığı bir durumdur: Bir insan, başka birini aşağılar. Bazen bu durum basit bir espri olarak başlar, bazen ise ciddi bir hakaretle sonlanır. Peki, bir insan neden başkasını aşağılar? Hangi içsel dürtüler ve toplumsal etmenler bu davranışa yol açar? Hem mühendislik hem de sosyal bilimlere meraklı biri olarak, bu soruya farklı açılardan yaklaşmak istiyorum. İçimdeki mühendis bir yanda, “Bunun psikolojik ve sosyolojik açıklamaları nedir?” derken, içimdeki insan tarafı, “Ama bu duygu ne kadar acı verici!” diyor. Gelin, bu soruyu birkaç farklı perspektiften inceleyelim.
Psikolojik Perspektif: Kendini Yükseltme Arayışı
İçimdeki mühendis böyle diyor: “Bir insanın başkasını aşağılamasının temelinde genellikle kendini daha üstün hissetme arzusu yatar. Psikolojik açıdan bakıldığında, aşağılamanın ardında bir tür güvenlik arayışı olabilir. Bunu, kendisini daha güçlü, daha değerli ve daha kabul edilebilir hissetmek için bir araç olarak kullanır.”
Birçok psikolog, insanın başkalarını küçümsemesinin, kişisel güvensizlikten kaynaklanabileceğini savunur. Kendi benlik saygısı düşük olan bir kişi, başkalarını aşağılayarak, geçici de olsa kendini daha iyi hissedebilir. Bu durum, bazen bireyin geçmişte yaşadığı olumsuz deneyimlere dayalı olabilir; mesela çocuklukta daha güçlü biri tarafından ezilmiş bir insan, büyüdüğünde zayıf gördüğü kişileri aşağılayarak bir tür intikam alma hissiyatı taşıyabilir.
Psikolojik açıdan şöyle bir şey söyleyebiliriz: Aşağılamak, bir çeşit savunma mekanizmasıdır. Bir insan başkalarını küçümseyerek, kendi korkuları, endişeleri ya da eksiklikleriyle başa çıkmaya çalışır. Bu durumda, aslında karşısındaki kişiyi değil, kendi içsel boşluğunu aşağılamaktadır.
Sosyal Perspektif: Toplumsal Normlar ve Hiyerarşiler
İçimdeki sosyal bilimci bir yanda diyor ki: “Bir insan neden başkasını aşağılar? Çünkü bazen toplumsal yapılar ve hiyerarşiler buna teşvik eder.” İnsanlar, toplumsal normlarla şekillenen bir toplumda yaşarlar. Toplumsal hiyerarşiler, farklı grupların birbirleriyle olan ilişkilerini biçimlendirir. Bir kişi, toplumdaki belirli bir konumda ve güce sahip olduğunda, diğerlerini aşağılamak daha “normal” veya “doğal” bir davranış olarak algılanabilir.
Örneğin, bir iş yerinde müdür, çalışanlarını küçümseyebilir çünkü sahip olduğu güç pozisyonunu pekiştirmek ister. Ya da bir toplumda, etnik, dini ya da kültürel açıdan farklı bir gruptan gelen insanlar, çoğunluk tarafından dışlanıp aşağılanabilir. Bu tür davranışlar, toplumsal normlardan ve baskılardan kaynaklanır. İnsanlar, grup içindeki konumlarını korumak için başkalarını aşağılamayı bir araç olarak kullanabilirler.
Toplumda üstün olma ve ait olma arzusu, bireyleri bazen başkalarını aşağılamaya iter. Bunun örneklerini sosyal medyada da sıkça görüyoruz: İnsanlar, başkalarını aşağılayarak kendilerini daha popüler ve kabul edilir hale getirmeye çalışıyorlar. Toplumun dışlanmış veya marjinal gruplarına yönelik aşağılamalar da genellikle bu tür toplumsal baskıların bir sonucu olarak ortaya çıkar.
Biyolojik Perspektif: İnsan Evrimi ve Aşağılama
İçimdeki mühendis şöyle diyor: “Bir de bu durumu biyolojik açıdan değerlendirelim. İnsanlar, evrimsel olarak gruplar halinde yaşamış, hayatta kalma mücadelesi vermiş canlılardır. Bu hayatta kalma mücadelesi, sosyal hiyerarşilerin oluşmasına yol açmış ve gruplar içindeki en güçlü bireyler, hayatta kalma şanslarını artırmışlardır.”
Biyolojik bakış açısıyla, başkalarını aşağılamanın temelinde, grubun lideri olma veya toplumda öne çıkma isteği bulunabilir. İnsanın evrimsel geçmişine bakıldığında, genellikle gruptaki lider figürler, gruptaki diğer üyelerden üstün kabul edilmiştir. Bu üstünlük, sadece güç ve becerilerle değil, aynı zamanda sosyal statü ile de ilişkilidir. Bu sebeple, bir kişi başkalarını aşağılayarak, kendisini grubun daha üst sıralarına yerleştirme çabası içinde olabilir.
Biyolojik olarak, aşağılamanın bir amacı da gruptaki “düşük” statülü bireyleri dışlayarak, kendi statüsünü güvence altına almaktır. İnsanlar tarihsel olarak, dışlanmış ya da zayıf görülen bireyleri gruptan uzaklaştırarak daha güçlü ve sağlıklı bir toplum oluşturma güdüsüne sahip olmuştur.
Duygusal Perspektif: Aşağılamanın Acı Verici Yönü
İçimdeki insan tarafı ise şöyle hissediyor: “Başkasını aşağılamak, bir nevi duygusal bir yaradır. Bir insan, aşağılandığında kendini kötü hisseder, değersizleşir. Bu acı, sadece kelimelerle sınırlı değildir. Bazen sessizce yapılan küçük bir hareket bile birini yıkabilir.”
Aşağılamak, sadece fiziksel değil, duygusal bir etkiye de sahiptir. Bir insanın psikolojik sağlığına zarar verebilir. Yıllar boyunca araştırmalar, aşağılamanın, bireylerin özgüvenini düşürdüğünü ve stres seviyelerini artırdığını göstermektedir. Çocuklukta, aile içindeki ya da okulda yaşanan aşağılamalar, bir ömür boyu süren duygusal yaralar bırakabilir.
İçimdeki insan diyor ki: Kimseye bu duyguyu yaşatmaya hakkımız yok. Çünkü aşağılamak, sadece karşıdaki insanı değil, insanlığımızı da zedeler. Hepimiz, bir gün o aşağılanan kişi olabiliriz.
Sonuç Olarak…
Bir insan neden başkasını aşağılar? Bu sorunun tek bir cevabı yok. Aşağılamanın ardında psikolojik, sosyal, biyolojik ve duygusal birçok faktör yatıyor. Kendini üstün hissetme arzusu, toplumsal normlar ve hiyerarşiler, evrimsel geçmişimiz ve duygusal travmalar, bu karmaşık davranışın farklı boyutlarını şekillendiriyor. Bu konuda farklı bakış açıları olsa da, bir şeyi unutmamak gerek: Aşağılamak, sadece karşıdaki kişiye değil, aynı zamanda kendimize de zarar verir. Kendimizi bir adım daha ileriye götürmek istiyorsak, insanları anlamaya çalışarak empati kurmak en doğrusu olacaktır.